اینستاگرام روستایی
زنبورهای بامبل (یا Bombus) با جثه درشت، بدن پشمالو، بال‌های کوچک و صدای وزوز بم‌شان، یکی از شگفت‌انگیزترین گونه‌های زنبوری جهان‌اند. آن‌ها نه تنها به دلیل ظاهر بامزه‌شان مورد توجه قرار گرفته‌اند، بلکه نقشی حیاتی در زنجیره‌ی اکولوژیکی ایفا می‌کنند؛ به‌ویژه در گرده‌افشانی گیاهانی که سایر زنبورها قادر به گرده‌افشانی‌شان نیستند.
برخلاف زنبور عسل که برای تولید عسل شناخته شده است، زنبورهای بامبل بیشتر به‌عنوان گرده‌افشانان تخصصی در طبیعت و کشاورزی شهرت دارند. این حشرات خارق‌العاده می‌توانند در هوای سرد، نور کم و حتی باران فعالیت کنند. ویژگی‌ای که آن‌ها را به یکی از نجات‌دهندگان پنهان محصولات کشاورزی در مناطق خنک و مرطوب تبدیل کرده است.
در این مقاله، به‌طور جامع به بررسی ویژگی‌های زیستی، رفتار اجتماعی، تنوع گونه‌ای، توانایی‌های بیولوژیکی، و حتی سوءتفاهم‌هایی مثل تولید عسل توسط بامبل‌ها خواهیم پرداخت. همچنین به این می‌پردازیم که چرا این زنبورهای پشمالوی دوست‌داشتنی در معرض تهدید قرار گرفته‌اند و چرا محافظت از آن‌ها نه‌تنها برای طبیعت، بلکه برای امنیت غذایی انسان‌ها نیز حیاتی است.
زنبور بامبل چیست؟
همانطور که در مطلب انواع زنبور گفتیم زنبورهای بامبل از جنس (Bombus) هستند و بیش از ۲۶۵ گونه شناسایی‌شده در سراسر جهان دارد.
بامبل‌ها گروهی از زنبورهای اجتماعی هستند که بیشتر در مناطق معتدل نیم‌کره شمالی یافت می‌شوند، اما برخی از گونه‌های آن‌ها در آمریکای جنوبی و حتی بخش‌هایی از نیوزیلند نیز حضور دارند.
ویژگی‌های بارز بامبل
- جثه‌ای بزرگ‌تر از سایر زنبورها (طول بدن حدود ۱ تا ۲٫۵ سانتی‌متر)
- خز پرزدار روی بدن با رنگ‌های زرد، مشکی و گاهی نارنجی یا سفید
- صدایی بم و لرزان به هنگام پرواز
- نیش نسبتاً بی‌خطر که تنها در مواقع تهدید استفاده می‌شود
- بر خلاف زنبور عسل، بامبل‌ها توانایی تنظیم دمای بدن دارند. آن‌ها با لرزش عضلات پرواز خود حتی در هوای سرد نیز می‌توانند پرواز کنند، که این ویژگی، آن‌ها را به گرده‌افشانان فوق‌العاده‌ای در اوایل بهار یا در نواحی سرد تبدیل کرده است.
معرفی گونه‌های مهم زنبور بامبل (جنس Bombus)
۱. Bombus terrestris – زنبور بامبل خاکی
پراکندگی: اروپا، غرب آسیا، شمال آفریقا
شناخته‌شده‌ترین و پرکاربردترین گونه در گرده‌افشانی صنعتی گلخانه‌ای (مثلاً گوجه‌فرنگی)
ویژگی‌ها:
- ملکه‌ها جثه بزرگی دارند (حدود ۲٫۵ سانتی‌متر)
- رنگ بدن معمولاً مشکی با نوارهای زرد، و انتهای شکم به رنگ قهوه‌ای روشن یا کرم است.
- ساختار کلنی اجتماعی پیشرفته‌ای دارد.
کاربرد:
به دلیل مقاومت بالا به شرایط گلخانه‌ای، این گونه در سراسر جهان برای گرده‌افشانی تجاری پرورش داده می‌شود.
۲. Bombus impatiens – زنبور بامبل شرقی
پراکندگی: آمریکای شمالی (ایالات متحده، کانادا)
رایج‌ترین گونه در آمریکای شمالی برای گرده‌افشانی تجاری
ویژگی‌ها:
- رنگ بدن کاملاً مشکی با نوارهای زرد روشن
- رفتار بسیار آرام و سازگار با انسان
- مناسب برای استفاده در گلخانه‌ها و باغ‌ها
نکته:
در سال‌های اخیر، B. impatiens به‌عنوان جایگزینی برای B. terrestris در برخی مناطق غیر بومی مورد استفاده قرار گرفته است.
۳. Bombus lucorum – زنبور بامبل سفیددُم
پراکندگی: اروپای شمالی و مرکزی
گاهی با B. terrestris اشتباه گرفته می‌شود
ویژگی‌ها:
- ملکه‌ها و کارگرها دارای دم سفید و نوارهای زرد در جلو سینه و شکم هستند.
- علاقه‌مند به مناطق سردسیر و جنگلی
- فعال در هوای سرد و ابری
نقش:
در گرده‌افشانی گیاهان وحشی جنگلی بسیار مؤثر است.
۴. Bombus hortorum – زنبور بامبل باغی
پراکندگی: اروپا، بخش‌هایی از آسیا و شمال آفریقا
یکی از گونه‌های بسیار مفید برای باغچه‌ها و فضای سبز شهری
ویژگی‌ها:
- زبان بسیار بلند (تا ۲۰ میلی‌متر) دارد، برای دسترسی به گل‌های لوله‌ای عمیق
- بدن بلند و کشیده با نوارهای زرد و دم سفید
- علاقه‌مند به گل‌هایی مثل نخودفرنگی، شاه‌پسند، اسطوخودوس
نقش:
گرده‌افشان تخصصی گیاهانی با گل‌های لوله‌ای مانند شبدر یا انواع لوبیا
۵. Bombus pascuorum – زنبور بامبل علفزاری
پراکندگی: سراسر اروپا و برخی بخش‌های غرب آسیا
فعال‌ترین گونه در مراتع طبیعی
ویژگی‌ها:
- پرزهای بدن قهوه‌ای-نارنجی یا زرد-قهوه‌ای
- برخلاف سایر گونه‌ها، بسیار آرام و کمتر مهاجم
- در زیستگاه‌های طبیعی مانند چمنزارها و مراتع بسیار دیده می‌شود
نقش:
گرده‌افشان عمومی برای گل‌های خودرو و گونه‌های غیرزراعی
۶. Bombus haemorrhoidalis – زنبور بامبل هیمالیایی
پراکندگی: آسیای جنوبی، شمال ایران، هیمالیا، هند، نپال
یکی از گونه‌های بومی ایران
ویژگی‌ها:
- رنگ مشکی با نوک قرمز در شکم (از همین ویژگی نام‌گذاری شده: haemorrhoidalis به معنی قرمز مخرجی)
- نسبت به سرما مقاوم
- دیده‌شده در مناطق کوهستانی البرز و زاگرس
نقش:
گرده‌افشانی طبیعی در ارتفاعات سردسیر
۷. Bombus campestris – زنبور بامبل انگل (Cuckoo bumblebee)
پراکندگی: سراسر اروپا
گونه‌ای انگلی از کلنی‌های بامبل دیگر
ویژگی‌ها:
- خودش کلنی نمی‌سازد
- تخم‌های خود را در لانه‌ی گونه‌های دیگر مثل B. pascuorum یا B. terrestris می‌گذارد
- لاروهایش توسط کارگران گونه میزبان تغذیه می‌شوند
نکته جالب:
ملکه‌های این گونه اغلب تهاجمی‌اند و می‌توانند ملکه‌ی میزبان را بکشند تا کنترل لانه را به‌دست بگیرند.
| گونه | پراکندگی | ویژگی بارز | کاربرد |
|---|---|---|---|
| B. terrestris | اروپا، غرب آسیا | گونه‌ی تجاری | گرده‌افشانی گلخانه‌ای |
| B. impatiens | آمریکا | آرام و سازگار | کشاورزی ایالات متحده |
| B. lucorum | اروپای شمالی | شباهت به terrestris | گرده‌افشان سردسیر |
| B. hortorum | اروپا | زبان بلند | گل‌های لوله‌ای |
| B. pascuorum | اروپا، ایران | پرز قهوه‌ای | مراتع و علفزارها |
| B. haemorrhoidalis | ایران، هیمالیا | شکم قرمز | گونه‌ی بومی ایران |
| B. campestris | اروپا | انگلی | بدون کلنی‌سازی |
رفتار اجتماعی و چرخه زندگی
زنبورهای بامبل حشراتی اجتماعی هستند، اما ساختار کلنی آن‌ها از زنبورهای عسل ساده‌تر و کوچک‌تر است. هر کلنی معمولاً بین ۵۰ تا ۵۰۰ عضو دارد.
چرخه‌ی زندگی به‌طور خلاصه:
- ملکه‌ی بامبل در بهار از خواب زمستانی بیدار می‌شود.
- او به دنبال مکانی مناسب مانند سوراخی در زمین یا لانه‌ی موش متروکه برای ساخت لانه می‌گردد.
- پس از تخم‌گذاری اولیه، اولین گروه از کارگران (ماده‌ها) متولد می‌شوند.
- کارگران شروع به جستجوی غذا، توسعه‌ی لانه و مراقبت از لاروها می‌کنند.
- در انتهای تابستان، ملکه تخم‌هایی تولید می‌کند که تبدیل به ملکه‌ها و نرهای جدید می‌شوند.
- پس از جفت‌گیری، فقط ملکه‌های جوان برای زمستان‌خوابی زنده می‌مانند، بقیه‌ی کلنی می‌میرند.
نقش زنبور بامبل در گرده‌افشانی و کشاورزی
زنبورهای بامبل نه تنها یکی از مؤثرترین گرده‌افشانان طبیعت‌اند، بلکه در سال‌های اخیر به یکی از مهم‌ترین مهره‌های پنهان کشاورزی پایدار نیز تبدیل شده‌اند.
برخلاف زنبور عسل که بیشتر بخاطر تولید عسل شناخته می‌شود، بامبل‌ها به‌عنوان کارگران تخصصی گرده‌افشانی شناخته می‌شوند و نقش بی‌بدیلی در تولید محصولات کشاورزی دارند، بویژه در گیاهانی که گرده‌افشانی‌شان دشوارتر است.
گرده‌افشانی ارتعاشی یا Buzz Pollination
یکی از خارق‌العاده‌ترین توانایی‌های بامبل‌ها، توانایی آن‌ها در انجام گرده‌افشانی ارتعاشی (Buzz Pollination) است. در این تکنیک، زنبور بامبل با نگه داشتن گل و به لرزش درآوردن بال‌هایش، موجی از ارتعاش را به گل وارد می‌کند. این لرزش، باعث می‌شود گرده‌هایی که در عمق بساک گل گیر افتاده‌اند، آزاد شوند و زنبور بتواند آن‌ها را جمع‌آوری کند.
این نوع گرده‌افشانی برای برخی گیاهان ضروری است، چون زنبورهای دیگر مثل زنبور عسل نمی‌توانند گرده این گل‌ها را استخراج کنند. از جمله مهم‌ترین گیاهانی که وابسته به این نوع گرده‌افشانی هستند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- گوجه‌فرنگی
- بادمجان
- فلفل دلمه‌ای
- بلوبری
- برخی انواع توت‌ها و گیاهان دارویی
توانایی کار در هوای سرد و ابری
از طرف دیگر برخلاف بسیاری از حشرات گرده‌افشان، زنبورهای بامبل می‌توانند در هوای ابری، خنک و حتی مه‌آلود فعالیت کنند. این ویژگی به‌ویژه در کشورهایی با آب‌و‌هوای معتدل یا سرد بسیار مهم است. به لطف توانایی گرم‌کردن بدن با لرزش عضلات، بامبل‌ها حتی در صبح‌های سرد هم می‌توانند از کندو خارج شوند و گرده‌افشانی را آغاز کنند، وقتی که زنبور عسل هنوز غیرفعال است.
در خدمت گلخانه‌ها و کشاورزی تجاری
امروزه از برخی گونه‌های بامبل (مثل Bombus terrestris) در گلخانه‌ها برای گرده‌افشانی تجاری استفاده می‌شود. این زنبورها برای گیاهانی مانند گوجه‌فرنگی، خیار و فلفل که در گلخانه‌ها رشد می‌کنند، انتخاب بسیار مناسبی هستند، چون:
- به‌سرعت خود را با محیط گلخانه وفق می‌دهند.
- نیازی به آموزش یا تنظیم مسیر ندارند.
- کارایی بالایی در استخراج گرده دارند.
در واقع، در بسیاری از گلخانه‌های صنعتی در اروپا و آسیا، جعبه‌های مخصوص بامبل با ملکه و کارگران آموزش‌ندیده نصب می‌شود و آن‌ها به‌طور طبیعی فرآیند گرده‌افشانی را در شرایط کنترل‌شده آغاز می‌کنند.
اهمیت زیست‌محیطی و پایداری اکوسیستم
نقش بامبل‌ها به کشاورزی ختم نمی‌شود. آن‌ها گرده‌افشانی هزاران گونه‌ی گیاه وحشی را نیز انجام می‌دهند که خود این گیاهان غذا و پناهگاه گونه‌های دیگر جانوری را فراهم می‌کنند. بدون بامبل‌ها، بسیاری از گیاهان خودرو نمی‌توانند تولیدمثل کنند و به تدریج از بین می‌روند، که این موضوع زنجیره‌ای از کاهش تنوع زیستی را به دنبال دارد.
تولید عسل: واقعیت و تصورات غلط
- برخلاف زنبورعسل، بامبل‌ها عسل بسیار کمی تولید می‌کنند که فقط برای مصرف کلنی در روزهای نامناسب کفایت می‌کند؛ و به هیچ وجه قابل برداشت برای انسان نیست .
- آن‌ها مستقیماً شهد را مصرف می‌کنند و برخی از آن را به‌ندرت در شیشه‌های کوچک مومی ذخیره می‌کنند، اما ذخیره‌سازی طولانی‌مدت ندارند.
تهدیدها و خطرات پیش روی زنبورهای بامبل
متأسفانه جمعیت زنبورهای بامبل در سال‌های اخیر به شدت کاهش یافته است. دلایل اصلی این کاهش عبارت‌اند از:
- استفاده از آفت‌کش‌ها (به‌ویژه نئونیکوتینوئیدها)
- تغییرات اقلیمی و گرم‌شدن کره زمین
- کاهش تنوع زیستی و از بین رفتن زیستگاه‌های طبیعی
- بیماری‌های منتقل‌شده از زنبورهای تجاری به گونه‌های وحشی
اگر این روند ادامه یابد، ممکن است گونه‌های خاصی از بامبل‌ها به طور کامل منقرض شوند، که این موضوع می‌تواند تاثیرات مخربی بر اکوسیستم‌ها و کشاورزی جهانی داشته باشد.
اهمیت حفاظت از زنبور بامبل
زنبورهای بامبل فقط برای تولید عسل یا نیش‌زدن وجود ندارند، بلکه بخش مهمی از زنجیره‌ی زیستی هستند. بدون آن‌ها، گرده‌افشانی بسیاری از گیاهان مختل می‌شود و تنوع گیاهی به خطر می‌افتد. در نهایت این اختلال به انسان نیز خواهد رسید، چون بیش از یک‌سوم غذای ما به گرده‌افشانی وابسته است.
کارهایی که می‌توان برای حفاظت از زنبور بامبل انجام داد:
- کاشت گل‌های بومی و متنوع در باغچه‌ها
- عدم استفاده از آفت‌کش‌ها و سموم در باغچه‌های خانگی
- ایجاد فضاهای سبز طبیعی یا نیمه‌وحشی در مناطق شهری
- حمایت از سیاست‌ها و سازمان‌هایی که برای حفظ تنوع زیستی فعالیت می‌کنند
حقایق شگفت‌انگیز درباره‌ی زنبورهای بامبل
- چشم‌های آن‌ها شامل پنج چشم است: دو بزرگ (چشم مرکب) برای وسعت زاویه دید و سه چشم کوچک بالای سر برای حس نور
- برخی گونه‌ها حتی قادرند کیفیت تغذیه‌ای گرده را تشخیص دهند و گل‌هایی با ارزش تغذیه‌ای بالاتر را برای تغذیه کلنی انتخاب کنند.
- آن‌ها حتی ممکن است با نشانه‌گذاری بوی گل‌ها بعد از بازدید، به دیگر زنبورها اطلاع دهند که گل قبلاً استفاده شده است.
- برخی گونه‌های انگلی (مثل B. campestris) تخم‌های خود را داخل لانه دیگر گونه‌ها می‌گذارند تا توسط کارگران آن‌ها تغذیه شوند.